(Galde 21, 2018/udaberria). Inaki Irazabalbeitia.
Ale honetako artikulua eskribitzera paratu naizenean dudak izan ditut gaiari buruz. Izan ere, martxoaren 8aren ostean hel nenkiokeen zientziaren munduan emakumeek pairatzen duten diskriminazioaz, hautsi behar duten kristalezko sabaiaz, nobel saridunen artean duten bazter-bazterreko tokiaz edo publikazio zientifikoen alorrean ere gizonezkoekiko duten desberdintasunaz. Halaber, Stephen Hawking zendu izanak badema solaserako motiboa eta Eztanda Handia eta astrofisikaren misterioez jardun nintekeen. Patxadaz mamurtu ondoren leitzen ari naizen liburu baten mamiari lotuko natzaio.
Etxepe berean formazio zientifikoa duten bi lagun bizitzeak solaserako bitxi irudi litzaken gaiak plantatzea dakar noizik eta behin. Horietako bat da hain justu liburuaren mamia. Auto elektrikoen oihartzuna altxatzen hasi zen une beretik, hainbat bider izan dugu emazteak eta biok gaia mintzagai. Segapotoa eskuetan hartuta galdetu izan die lagunei: ‘ba al dakizue zenbat elementu kimiko dauden traste honetan?’ Taula periodikoaren elementuen bi heren da erantzuna eta horren aurrean lagunek harridura keinua egin izan dute. Elementu horiek guztiak behar dituzte gailu mugikorren bateriak, zirkuitu elektronikoek eta enparauek eta antzekoa jazotzen da auto elektrikoarekin. Horretaz gain, beste kezka bat sortu izan zaigu: ‘analizatuko bagenu produktu horien bizitza-ziklo osoa, hots, lehengaia lortzeko prozesutik tresna erabileratik kanpo modu egokian utzi arte, horren berde eta jasangarri izango al lirateke?’. Ez da galdera erretorikoa. Bioerregaien alorrean ezaguna da artotik lortzen den etanolaren balantze energetikoa negatiboa dela, alegia, energia gehiago behar da etanola sortzeko motorrean erretzean ematen duena baino.
Eskuartean dudan liburuak ‘La Guerre des Métaux Rares’ du izenburua ¹. Eta gerok geure buruari eginiko galderak eta antzeko beste batzuk egiten eta erantzuten saiatzen da Guillaume Pitron egilea.
Eskolan kimika ikasi genuenean eta taula periodikoa azaldu zigutenean, elementu bakoitzak laukitxo bat okupatzen zuen. Alabaina bazen bitxikeria bat, elementu mordo bat taularen laukietako bitan pilatzen ziren. Horietako lauki bitxietako batean pilatzen zirenei lur arraro edo lantanido esaten zitzaiela ikasi genuen eta beste laukitxoan pilatutakoei aktinido esaten zitzaiela eta erradioaktiboak zirela.
Lehen begiratuan Pitron horiei buruz ari dela badirudi ere, ez dihardu propio lantanidoez horietako batzuk hizpide baditu ere. Pitron lurrazalean urri diren metalez ari da: indioaz, galioaz, germanioaz, tantaloaz, itrioaz eta enparauez. Metal horiek guztiek propietate elektromagnetiko bereziak dituzte, tresna elektronikoak egiteko oso baliagarriak direnak. Alabaina urriak dira, arraroak alegia.
Har dezagun germanioa adibide moduan. Zehaztasunez hitz eginda ez da metal bat, karbonoaren familiako metaloide bat baizik. Abiadura handiko zirkuitu integratuetan, eguzki-paneletan eta LEDetan usatzen da besteak beste. Lurreko gainazalean oso eskasa da, 1,6 milioiko zatiren ugaritasuna du, hots, lurrazaleko milioi bat atomoetan 1,6 baino ez dira germaniozkoak. Oso mineral gutxik dute germanioa proportzio neurgarritan eta ez dira meatzaritzarako interesgarriak. Eskuarki, germanioa beste metal batzuen meatzaritzaren albo-produktua izaten da, zinkarena esaterako. Ikatz-mota batzuen errekuntza-errautsetatik ere lortu ohi da germanioa. Urritasunari beste faktore bat erantsi behar zaio, germanio-produkzioa oso kontzentratuta dago. Txinak germanioaren bi heren inguru produzitzen du!
Elektronikak baldintzatutako gure bizitza honetan ezinbestekoak diren beste elementu batzuk germanioaren arazo bera dute: urritasuna bai ugaritasunean baita eskaintzan ere. Iridioaren % 85 Hego Afrikan ekoizten da, kobaltoaren % 62 Kongon, galioaren % 73 Txinan,…
Bizitza-zikloa amaitzean zer egin da, nola tratatu eta nola birziklatu da elementu horiek izaten duten beste arazoetako bat. Oraingoan seinalatu baino ez dugu egingo.
Horrek guztiak galdetzera nakar ea ez ote garen alaitasun handiegiz iraultza elektronikoaren salgaia erosten ari, etsenplurako, auto elektrikoa dela etorkizuna. Horrelakoetan imajinatzen dugu, edo imajinarazten digute, egungo higikortasun-ereduari eutsi dakiokeela atmosfera zikintzen duten errekuntza-ibilgailuen ordez auto elektriko garbiak baliatuko ditugulako. Kezka dut ez ote dugun salto egingo zartaginetik sura… en alegre biribilketa.