(Galde 21, 2018/udaberria). Sara Hidalgo García de Orellán*.
Enrique Casas hil zutenean, 1984an, argazki bat atera zen. Nire ustez, argazki horrek “berun urteen” esanahia oso ondo irudikatzen du. Argazki horretan adineko gizon batek bere ukabila altxatzen du Casas doan zerraldoa bere aurretik pasatzen denean. Gizon horrek, seguru asko, frankismoa pairatu zuen eta, manifestazioan zeudenen hitzetan, zenbaitek “fascista” deitu zieten gizon hori bezala ukabila altxatuta zeukatenei. Sozialista askorentzat ulertezina zen norbaitek haiei “fascista” deitzea, hango batzuk nazi kontzentrazio esparruetan –Mauthausen adibidez- egon zirela kontuan izanda. Sozialistek ezin zuten ulertu Donostiako gotzainak, Jose María Setienek, Casasen hiletaren elizkizuna egiteari ezetz esatea. Halaber, sozialista askok ezin izan zuten ulertu zergatik Casas-en hilketa salatzeko Donostiako kaletik ia bakarrik sozialistak zeuden, ETAren kontra zeuden zenbait herritarrekin batera. 1984ko otsailaren arratsalde euritsu eta haizetsu horretan, euskal sozialismoak zerbait ulertu zuen: garai berri bat hastear zegoela, non sozialistak ETAren jomugan egon ziren beraien ideologia “bekatu” izateagatik. Hortik aurrera sozialistak ETA eta gizartearen arteko “artekari” bilakatu ziren: sozialistak mehatxatuz –eta hiltzen- ETAk gizarte guztiari mezu bat bidaltzen zion, beldurra sorraraziz eta desmobilizazioa eragiten.
Casasen hilketak, 1984ko otsailaren 23an, sozialismoak ETA eta terrorismoa ulertzeko modua erabat aldatu zuen. Ordura arte terrorismoak polizia eta guardia zibilaren kontra egiten zuen bereziki. Aldi berean, zenbait zibil erail zuen “txibatoak” edota “kolaboratzaileak” zirela argudiatuz. Eta justifikazioa aurkitzen ez zutenean, “zerbait egingo zuen (biktimak)” esaldiarekin justifikatzen zen, biktima irainduz eta lotsatuz. Euskadiko sozialistak beti ETAren terrorismoaren kontra jarri ziren eta, hala ere, Casas asasinatu ostean, beraien errealitatea guztiz aldatu zen.
ETAren helburua euskal gizartean beldurra zabaltzea izan zen – izan ere, terrorismoaren definizioan beldurra eta ikara aipatzen dira honen ondorio bezala, Gonzalez Calleja historialariak aipatzen duen bezala El laboratorio del miedo (2013) liburuan-. Nahiz eta ETAk euskal sozialismoan beldurra zabaldu nahi izan, beldur horrek ez zuen partidu honen lan politikoa moztu. Izan ere beldurra modu batean gainditu zen, eta hori PSE-EEren ezaugarri bat izan zen ETA desagertu arte, 2011an.
“El día que mataron a Casas yo me decidí. Antes colaboraba con el PSE puntualmente porque era afín pero ese día dije ‘es el momento, hay que dar el paso’, y me afilié” (Casas erail zutenean ni PSE alderdikide bihurtu nintzen)”. Hitz hauek Arrasateko sozialista batek esanak, alderdikide askoren ahoan ere egon litezke. Ele hauek erakusten dute sozialismoaren erresistentzia kultura aztertzerakoan ezin ditugula bakarrik zergati arrazionalak bilatu, ezta helburu politikoak ere. Emozioek, prozesu hau ulertzeko zenbait zantzu ematen digute: hain zuzen, politizatzen diren emozioek, barneratzen diren emozioek eta giza esperientzia osatzen duten emozioek. Eta hiru elementu horiek ulertarazten digute ETAren terrorismoak zein inpaktu izan duen eta zer nolako eragina izan duen euskal sozialismoan. Izan ere, Randal Collins historialariaren aburuz, gizakiok erabakiak hartzen ditugunean ez dugu arrazoizko kalkulu bat bakarrik egiten, baizik eta atxikimendu emozionalak ere bere papera jokatzen du. Sozialista batek horrela esan zuen: “si algún día nos hubieran pagado por estar en la política, por hacer lo que hacíamos, yo creo que jamás lo hubiéramos hecho. Lo haces por sentimiento” (ordaindu baligute, ez genuen hau egingo. Sentimenduak gidatuta egiten genuen).
Joanna Bourke historialariak, bere liburuan Fear, a cultural history (2001), aztertzen du nola terrorismoak histeria kolektibora eraman dezakeen gizartea. Era berean, terrorismoak ez du bakarrik biolentzia politiko modu bat deskribatzen, baizik eta izugarrizko eragina dauka estrategia zehatz bat -beldurrezkoa- bermatzean. Egia esanda, eta ikerketek horrela erakusten dute, beldur sozialak gelditasuna eragin dezake, eta askotan isiltasuna ezartzen du (Noelle-Neuman-ek dinamika hori “isiluneko kiribila” izendatu zuen). Ordea, dinamika hau ez zen eman euskal sozialismoan, eta horrela azaltzen da liburu honetan, Los resistentes. Relato socialista sobre la violencia de ETA (2018). Alderdi honek eutsi zuen, ez zuen amore eman, hautagai-zerrendak aurkezten zituen (batzuetan arazo asko izanda zerrenda betetzeko), hauteskundeak irabazten zituen eta bere papera betetzen zuen euskal politikan. Hau da, PSE-EE ez zen bazterreko partidu bat edota ezkutuan zegoen erakunde bat. Urte horiek gogoratzerakoan, Jesus Eguiguren sozialistak esaten du: “hiltzen gintuzten eta guk jarraitzen genuen gure politika egiten”, eromena zela azpimarratzen.
Baina ETAk ez zuen bakarrik hiltzen. 1990ko hamarkadaren erdialde aldera, “jazarpen indarkeria” orokortu egin zen Euskadin. ETAk estrategia berri bat sortu zuen, “sufrimenduaren sozializazioa”, eta horren ondorioz biktimen kopurua izugarri handitu zen. Mikrohistoria aztertuz, estrategia honen ondorioak noraino iritsi ziren ikusi dezakegu. Adibide asko daude: udal biltzarretan liskarrak, mehatxuak eta, zenbait kasutan, eraso fisikoak sozialisten kontra; pintadak zinegotzi sozialista bizi zen herriko kaleetan diana bat irudikatuz zinegotziaren izena barruan idatzita; zenbait auzokideren kexak eskolta zeukan pertsona batek auzoan edota eraikin berean bizi zelako, “gu guztiok arriskuan jartzen gaituzu” esanez; eskoltarekin joatea ezinbestekoa zen eta, horren ondorioz, zenbait lagunek ez zuten geratu nahi kuadrilakide sozialistarekin “badaezpada gertatzen dena ere”; gizartekoitasunaren haustura; hitz batez, bizitza normal bat izateko ezgaitasuna. Eta egoera pertsonal honen harantz, “sufrimenduaren sozializazioaren” ondorioz, PSE-EEk ere arazo askori aurre egin behar izan zien. Hauteskunde-kanpainak leku itxietan egitera behartuta zeuden, eta aktibitate hauek ia alderdikideentzat bakarrik ziren. Horren ondorioz hiritarrenganako hurbiltasuna galtzen zen –eta ez ahaztu politikak hiritarren hurbiltasuna behar duela-. Hilketa bat gertatu eta gero horren kontrako manifestazioa egiten zen eta, askotan, sozialistek leihoak itxiak ikusten zituzten, saretak jaitsiak, eta enpatiarik gabeko begirada gehiegi sentitzen zituzten. Garai hori gogoratzean, sozialista askok bakartasuna azpimarratzen dute. Sentimendu hori gogora ekartzerakoan, beraien soziabilitatea egiten den lekua, Casa del Pueblo, aipatzen dute: leku militarizatuak, gehienetan erasotuak, askotan itxi egin beharrekoak. Izan ere, Casa del Pueblo-ko egoera hori, euskal gizartearen metafora bihurtzen da: euskal gizartea ongizate gizarte bat zen, arazo sozial askorik gabe, baina itxurazko oparotasun horrek errealitate bat ezkutatzen zuen: giza eskubide eza zenbait pertsonarentzat, kasu honetan, sozialistentzat, eta ez hori, isiltasun-belo batekin estaltzen zen.
Ahozko historiak sarbidea ematen du sozialisten esperientzia aztertzeko –eta terrorismoa bizi izan duen edozein gizatalderena-. Historia oralak bakarrik ez du historia eraikitzen, baina biribiltzen du, eta artxiboetan dagoen dokumentazioaren osagarria da, Maurice Halbwachs soziologoak esaten duen bezala. Bestalde, ahozko historiak kultura sozialista eraiki dituen interesak, sentimenduak, sentipenak, esperientziak eta memoria adierazten ditu. Eta horrek izugarrizko garrantzia dauka, gizatalde baten memoria identitatea eraikitzen duelako, adierazgarria dena azaltzen duelako. Hemen aipatutako kasu honek biziki adierazten du zergatik ETAk ezartzen zuen beldurraren kontra sozialismoak konpromisoa jartzen duen lehenengo eta, horrek, erresistentziako kultura politiko baten sorrera eragiten du.
*UPV/EHU. ZientziaPolitikoetan Doktore.