Galde 30, 2020/udazkena. Miguel Pardellas Santiago, Pablo Á. Meira Cartea.-
Beste hainbat eremu sozialetan zein profesionaletan bezala, Ingurumen Hezkuntzaren eremuak (IH) oso zilegi den kezkaz begiratzen du hurrengo hilabeteetan aurkeztuko zaigun eszºenatokia. Oraindik ezjakintasunean murgilduta, ez dirudi IHren esparruan kokatutako proiektuek zein jarduerek baldintza berdinetan jarraituko dutenik; interakzio zuzena behar duten jarduerak, gauzatzen diren eremuak, izan litezkeen hartzaileen behartutako urruntzea edota eragile publikoek zein pribatuek «inbertsio» mota hori baztertzea direla eta.
Aurrekariak ez dira onenak: 2008ko krisiak jadanik larri zebilen eremua txikitu zuen eta, igarotako hamarkadan indarberritu ordez, IHko hainbat profesional beste eremu batzuetan lan egitera bultzatu ditu (aisialdia, turismoa, kirola, kultura, etab.), kasurik onenetan.
Asko idatzi da egun hauetan zerbitzu publikoei krisigaraietarako funtsezko euskarri bezala balio ematearen beharrari buruz. Neoliberal ezagun batzuk ere osasunsistema publikoaren garrantzia nabarmendu eta goraipatu dute, bai eta ustekabeko krisiaren suntsipenei aurre egiteko zein konpontzeko gai den Estatu indartsua ere –haientzat, gutxienez–, osasunaren aldetik, zein ekonomiaren aldetik. Koronabirusak txikituak, estutasunean jarriak zein irainduak izan diren zerbitzu publikoen josturak erakutsi ditu, zakar.
Utzi iezaguzue ez sakontzen sendotu beharreko egitura publikoen zein horiek finantzatzeko moduen inguruko eztabaidetan. Hori bai, ezin ukatu gehiago gustatzen zaizkigula «deszentralizatua», «koordinatua», «parte-hartzailea» eta bestelako adjektiboak eta, batez ere, guztion ondasunen eta guztion ongiaren babesean oinarritutako zerbitzu publikoen aldeko apustua egingo genukeela.
Gauzak horrela, eman al dezakegu IH zerbitzu publikotzat? Zerbitzu publikoa izan beharko luke?
Jo dezagun definiziora. Ulertzen dugu zerbitzu publikoak Estatuak populazioari zuzeneko zein zeharkako administrazioaren bidez bermatutako ondasunen eta jardueren multzoa direla, ardura handiagoarekin edo txikiagoarekin, Estatuak horren eskubideak zaindu eta horren beharrei erantzun ahal izateko, populazioak aukera-berdintasun handiagoa eta bizi-kalitate hobea lor ditzan.
Zalantzarik gabe, orokorrean Hezkuntza eta, zehazki, IH kontzeptu horretan sartuko lirateke eta, are gehiago, bizi dugun klima-larrialdiaren egoeran, gizartezein ingurumen-aldaketa handiak gauzatzeko behar larriarekin eta, ahal baldin bada, inor bidean utzi gabe.
IHk hezkuntza -sisteman duen garrantzi txikia eta autonomiazein udal administrazioen gehiengoak azaldutako geldotasuna ikusita, ez da zentzugabea adieraztea IHko ekimenak sustatzeko lehenetsitako formula zeharkako kudeaketa izan dela, ekimen, jarduera eta proiektu gehienak enpresen, kooperatiben eta elkarteen eskuetan utzita. Formula horrek ez du zertan txarra izan baina, gure ustez, prekarizazio-dinamika bat eragin du eta, aldi berean, hainbat kontraesan eragin ditu hainbat profesionalen ingurumen-militantziaren eta bizirauteko beharraren artean. Gainera, benetako hezkuntza-eskaintzaren kalitatea zein horren eta gizarte iraunkorragoetarantz aurrera egitea ahalbidetuko duen IHren ustezko helburuen arteko koherentzia kaltetu ditu. Esparru honetan, gaizki ordaindu ohi diren lanpostu ugari daude; horietan, lan-baldintza eskasak gutxitan konpentsatzen dira boluntarismo-dosi handiekin eta, aldi berean, lan-atsekabe eta burnout maila gorakorrekin ordaintzen dira. Era berean, administrazioen zein enpresen «garbiketa berderako» diseinatutako «galeriarentzako» proiektuak eta jarduerak lehenesteko joera dago, aldatzeko benetako asmorik gabe. Nolanahi ere, askotan, jarduera horiek errebeldia-pilula txikiak sartzeko gai izango diren anbientalismoaren eta ekologismoaren aktibisten eskuetan erortzearen kontsolamendua gelditzen zaigu.
Hala eta guztiz ere, hezkuntza-erantzun mimiko eta desfokuratu horien gehiengoak ez dirudi egokia larrialdi klimatikoak eskatzen duen trantsizio sozio-ekologikoa bultzatzeko, mende honetan aurre egin beharreko ingurumen-erronka larriena identifikatzeke. Alternatiba agerikoa da: gure gizarteen erresilientziari lagunduko dion eta, funtsezko zerbitzu publikoen (osasuna, hezkuntza, etab.) garapenaren esparruan eraginda, zerbitzu horiek etengabe txikitu eta degradatu dituen sistema berak bultzatzen duen krisi ekonomikoari zein ekosozialari aurre egiteko tresna bihurtuko den IH behar dugu.
Joan den mendeko 50. eta 60. hamarkadetan, sozialdemokraziak zenbait herrialdetan bultzatutako eszenatokiak kontsumoa hazkuntza ekonomikorako ezinbesteko osagai bezala zabaltzeko gizarte-ongizatea eskaintzen zuen klaseen arteko ituna ekarri zuen. Nolanahi ere, kapitalismo global neoliberalak helburu bihurtutako hazkuntza denbora luzez izan da arazoa. Ez ditugu eredu horren gizartezein ingurumen-inpaktuak zehaztuko; esango dugun gauza bakarra da, Estatuaren nolabaiteko protagonismoa ekonomian berreskuratzeko Keynesen apelazioak berriz entzuten direnean, ez duela zentzurik hazkuntza mugagabearen ezinezko formulan tematzea, mugatua den planetan. Aurrerapenaren kontzeptua birpentsatu behar da, hazkuntzatik bananduta. Horregatik, ezinbestekoa da ingurumen-politika ongizatearen oinarrien birdefinizioan sartzea. Covid 19k irekitako amildegiaren irteeran, biosferarekin zein gure artean erlazionatzeko modu berrietaranzko trantsizioa erronka saihestezina da, zibilizazio bezala, berdintasun, -justiziaeta iraunkortasun-baloreak bultzatu nahi baditugu.
Ez da erraza izango. Krisiaren eta horren irtenbideen kontaketaren borrokak (nolabait deitzearren) zenbait aste darama martxan. «Normaltasun berria» eskatzen zuen ia ahobatezko oihuarekin hasi ginen, aurreko normaltasunaren gakoak gutxika berreskuratzeko. Estatalismoaren aldeko zenbait irristadaren ondoren, osasun-sistema eta bestelako funtsezko zerbitzu batzuk desegin eta pribatizatu zituztenek inbertsio publikoa eta estatuaren kontrola txikitzen jarraitu nahiko dute, merkatuaren izenean ez bada, funtsean, merkatuarena izaten amaituko duen ustezko askatasunaren izenean. Eztabaida horretan, ezinbestekoa da IH funtsezko zerbitzu eta ondasun publiko bezala birkokatzea, trantsizio ekologikorako.
Galdetu beharko litzateke IHren eremua prest dagoen zerbitzu publikoa izateko, bizi dugun etengabeko larrialdi honetan. Zorionez, gure ustez, IHko profesional gehienak oso trebatuak daude edo, hala izan ezean, aldez aurreko jarrera ezin hobea dute oso denbora gutxian trebatzeko. Nolanahi ere, geldotasun ugari aldatu behar dira. Lehena, baliabide-eskasia leheneratzea, lanbidea duintzeko eta horren garrantzia azpimarratzeko; apainduratzat, ekonomikoki gutxiegi hornituta dagoen eta politika publikoentzat
ikusezina den jarduera subsidiariotzat jotako IHren sorgin-gurpila hautsiko duten baliabideak, hain zuzen ere. IHk hezkuntzaeta ingurumen-politiken oin-oharra izateari utzi behar dio, zeharkako kapitulua bihurtzeko, bere aurrekontueta erakunde-egiturarekin.
Beste geldotasun batzuei ere aurre egin behar zaie. IH ezin da izan, edo ezin da soilik izan, «naturara gerturatzeko» modu bat; era berean, ezin da hondakinak bereizteko edo etxean ohitura iraunkorrak ezartzeko eskuliburua izan (argiak itzali, kanila itxi, etab.); ezin da umeei zuzendutako beste jarduera bat izan. IH trantsizio ekologikoaren gizartezein kultura-katalizatzaile bihurtu behar da. Ur handiak.
Inbertsio handiagoa eskatzeaz gain, IH funtsezko zerbitzu publiko bezala defendatzeak gizartearen eraldaketara zuzendutako ikuspegi berritzaileak dituzten epe luzerako proiektuak ere eskatzen ditu. Horregatik, eremua birpentsatzea eskatzen du, erresilienteak izango diren ekintza publikoko egiturak eraikitzeko eta instituzionalizatzeko gai izan gaitezen. IHko politika publikoak ezartzea da, funtsezko beste sektore eta zerbitzu batzuekin bat: osasun-sistema, nekazaritzako elikagaien sistema, hezkuntza, hirigintza, mugikortasuna, etab. Eta administrazioaren eskala eta eszenatoki guztietan. Politika horietan, elkarrenganako laguntza, lankidetza eta mundua ikuspegi sozial eta ekonomiko desberdinetik ulertzeko beharra lehentasuna izan behar dira, guztion ongia eta bizitzaren zaintza erdiratzeko.
Helburua ez da krisi garaian aukera aprobetxatzea. Biziraupen duinerako beharra da.
Miguel Pardellas Santiago eta Pablo Á. Meira Cartea. Santiago de Compostelako Unibertsitateko Gizarte Pedagogiako eta Ingurumen Hezkuntzako Ikerketa Taldea