Literatura komertzialaren eta midcultaren inguruan aritu ondoren, kasik naturala iruditzen zait gure literatur alorreko «profesionaltasunaren» eta «amateurismoaren» arteko harremanez hitz egitea. Izan ere, azkeneko hogeita hamar urteotan aldatu den gauza ugarietako bat, euskal literaturan, profesionalizazioaren aurrerakadarena izan da. Egia da idazle profesionaltzat jo ditzakegunak gutxiengo bat direla, edozein literaturatan bezala. Baina ez dute jadanik osatzen, inoiz esan den bezala, «esku bateko hatzekin» kontatu daitekeen talde bat: honezkero bi behar dira, behintzat. Une honetan idazle profesionaltzat jo ditzakegu, gutxienez eta ezagunenak aipatzearren -ziur bat edo beste ahazten zaidala, kategoria aski labainkorra den neurrian-, Aitor Arana, Pako Aristi, Jon Arretxe, Bernardo Atxaga, Harkaitz Cano, Joan Mari Irigoien, Koldo Izagirre, Edorta Jimenez, Anjel Lertxundi, Miren Agur Meabe, Fernando Morillo, Jasone Osoro, Kirmen Uribe eta Patxi Zubizarreta; duela gutxira arte talde horren partaide izan da Unai Elorriaga ere -profesionala izateari utziko diola iragarri baitu uda honetan bertan… Egia damaila oso ezberdineko profesionalak direla, eta zuzenean liburuen salmentetatik bizi daitezkeenak, baleude, are gutxiengo txikiago bat direla talde horretan bertan; hots, ia denek jo behar dute, neurri handiagoan edo txikiagoan, bestelako zer eginetara beren diru-sarrerak osatzeko -zutabegintza, gidoigintza, itzulpengintza, hitzaldiak, edizioa, enkarguzko lanak… Baina egia da, halaber, kontu horiek norberaren idazletzarekin daudela zuzenean erlazionatuta eta, hein batean, balizko profesionaltasun horren euskarri eta luzapen direla, aldi berean. Ez da, inondik ere, bide erraza; Zubizarretak dioen bezala, «barre ematen dit idazle profesionalei ezartzen zaien etiketa horrek, etengabe argitaratzen ibili behar dute lako. Nik pentsatu behar dut nola ordaindu autonomoen kuota eta nola egingo diedan aurre fakturei, askotan zer idatzi ez daukadan arren».
Edozein modutan ere, eta iradoki bezala, horretarako apenas zegoen lekurik duela hogeita hamar urte: aldaketak, euskal literaturako gehienek bezala, Obabakoaren arrakastan du sorburua, lehendik ere garatzen ari bazen ere -Atxagak berak aurretik hartu bide zuen idazle profesional bihurtzeko erabakia-. Baina orduz geroztik, ez dakit errazago, baina, behintzat, «normalagoa» gertatu da euskal idazle «profesional» bihurtzea. Oraintsu rte, behintzat.
Kategoria -gure artean- erlatiboki berriaren aurkako kritikak, alabaina, hazten joan dira haren finkapenarekin batera. Gogorrenak, ziurrenik. Pello Lizarraldek behin baino gehiagotan azaldu dituenak izan dira. Esate baterako: «Idazle profesionalak merkatuari lotuta daude, idaztearekin zerikusirik ez duten konpromisoak dituzte eta ez dute munduaren pertzepziorik. Idazle profesionala bazara, zure kotxearen bolantea managerrak eramaten du. Ikusi ditudan adibideek hori erakutsi didate. Profesionalek askotan ustezko amateurrek baino okerrago idazten dute. Beste lan bat izateak ez du esan nahi okerrago idatzi behar duzunik». Izan ere, Lizarralderen ustez, «merkatuaren agindupean daudelako idazten dute idazle profesionalek okerrago. Eta hori da morrontza ikaragarri bat Hori da taxuzko literaturaren pozoia. Merkatuak ez du lehen bezala agintzen, gehiago agintzen du».
Ramon Saizarbitoriak ere bere zalantzak agertu ditu idazle profesionalaren irudiaren inguruan: garai bateko euskal idazleen profesionalizazioaren aldeko aldarriak gogora ekarriz, arlo horretan urrunegi joan ez ote den galdetzen zion bere buruari, eta amateurrak beharrezkoak direla azpimarratu, «amateurrek zerbait berezia ematen baitute. Esango nuke, gainera, nire belaunaldiko zenbait pertsonek lan hobea egin zutela amateurrak izan zirenean, gero profesional bihurtzeko aukera izan ondoren baino (…) Amateurrak hartu dezake beregain, adibidez, arriskua: idazten ere hori oso ondo ikusten da: euskal literaturan gehienok amateurrak garen neurrian uste dut euskal literaturak arrisku gehiago hartzen dituela». Kritika hori maila literarioan egin du halaber, adibidez Martutenen, rol horretan agertzen den Alberdi idazlearen bitartez; Martin, nobelako idazle protagonista, errentaduna da ordea.
Flaubert bezala alegia, eta horrela merkatuaren gora-beheretatik aske utz dezake Saizarbitoriak.
Sektore horren kritikakidazle profesionalaren rolaren aurka-merkatuak gero eta gehiago menderatutako testuinguru batean-, behin batean Kurt Vonnegut idazle estatubatuarrak Salman Rushdieri esan zion horretan laburbildu daitezke, profesionaltasunaren bideari eutsi behar ote zion galdetu eta baiezkoa jaso ondoren: «Orduan jakin behar duzu iritsiko dela egun bat zeinetan ez baituzu idazteko libururik izango eta, hala ere, liburu bat idatzi beharko duzun».
Idazlearen profesionalizazioaren aldeko iritziak ez dira, edonola ere, gutxiago, ezta sendotasun txikiagokoak ere, eta gehienak espezializazioaren abantailen argudioarekin lotuta egon ohi dira, Baina, patua lagun, horretaz hurrengo artikuluan arituko naiz.
