(Galde 12 udazkena/2015). Inaki Irazabalbeitia.
2015. honetan hainbat jazoera gogoangarriren 40. urte hurrena da: Franco hil zenekoa, saharauien patu malapartatua markatu zuen Ibilaldi Berdearena edo traiektoria bikaina izan duen Donostiako Kimika Fakultatearen sorrerarena. Nire ikuspegi pertsonaletik Altzako Don Boscoko eraikin trakets haietan bidea egiten hasitako fakultateak garrantzia edo gertutasun handiagoa du. Estudiante garaiko oroimen goxo haietaz aparte, nire ibilbide profesionala markatu duen Elhuyar taldeari eta euskararen normalizazioari bertan hurreratu nintzaielako.
Elhuyar aipatzea, euskara zientifikoaren normalizazioa aipatzea da, besteak beste euskarazko terminologia zientifiko-teknikoaren zati adierazgarri bat bertan kuzinatu zelako. Kuzinatu diot, ez aliritziran alajaina, zeren eta bertan eginiko lana ez baitzen soil soilik hitz-zerrendak paratzea. Aitzitik errebistan eta liburuetan usatuz frogatzen ziren balekoak ote ziren, eltzea sutan legez.
Kimika-fakultate hartako irakasle gazte eta ikasle ausartok atontzen hasi ginen kimikaren euskarazko terminologia, beste fakultatea batzuetan beste batzuk fisikakoa, natur zientzietakoa edo matematikakoa prestatu zuen bezala, ausardiaz eta beharrak bultzatuta: euskaraz ikasi nahi genituen optika, kimika, erreologia eta gainerakoak.
Garai hartan antzeko langintzan ibilitakoa den Kepa Altonaga lagunak Back to Leizarraga liburu estimagarria publikatu berri du euskarazko terminologia eta prosa zientifiko-teknikoaren ajeei buruzko gogoeta sakona eginez. Arrazoirik ez zaio falta Kepari egiten dituen kritika gehienetan.
1970eko hamarkadaren bukaeran garatu genituen terminologia eta fraseologia ez ziren munduko ederrenak izango. Hain segur, ikuspegi linguistikotik errore eta proposamen txar bat baino gehiago egin genituen gure jakintza kamutsaren ondorioz. Alabaina, kimikaz euskaraz aritzeko eta gure artean entenditzeko moduko lengoaia garatu genuen. Euskararen jeinutik urrun puntu batzuetan, jakina, baina usu hizkera zientifiko-teknikoak hizkuntzaren jeinutik urrun ibiltzen dira. Eredurik edo tradiziorik ez genuen apenas; ez genituen denak ezagutzen, Jean Etxepare etsenplurako, eta ezagutzen genituenetatik, Jauregi’tar Gabirelen Kimia eta Pisia obretako purismo itogarritik, eskapo egin nahi genuen. Denborak ematen duen perspektibatik derradan, ihes horretan urrunago joango ginatekeela gaurko eskarmentuarekin hasi izan bagina. ‘Molartasun’ moduko hibridoen ordez, non ‘tasun’ atzizkiak euskalduntasuna zemaion, ‘molatitate’ nazioarteko forma elejituko genukeen, seguru aski.
Hala eta guztiz ere, hainbat urte geroago jipoi ederra jaso genuen jakintza linguistiko handiagoa zutenen aldetik. Gogoan izan Koldo Mitxelenak Muga aldizkarian (1981) UZEIren hiztegiei eginiko eraso gordina edo Ibon Sarasolaren Tinajera muerta vacuando la carpeta artikulu iraingarria Deiako orrialdeetan (1982). Gure zientzietako testuak konprenitzeko gaztelaniaz jakin behar zela akusatu gintuzten, besteak beste. Erantzunaren tamainari eta tonuari erreparatuta nago posizionamendu horren gibelean nolabaiteko jelosia profesionala zegoela: nor dira bada, kimikari, ingenieru, fisikari edo profesional horiek hizkuntzaren alorrean araua ipintzeko? Gogoan izan behar da 1980ko hamarkadaren hastapeneko urteetan euskararen normalizazioa askoz ere garatuagoa zegoela, unibertsitate mailako testu-liburugintzan esaterako, zientzia-tekniketan humanistiketan baino eta bereziki linguistikan baino.
Ondorioak izan zituen horrek. Atea zabaldu zion edonori norma hausteko, kreatzen eta usatzen ari zen terminologia zientifiko-teknikoa zalantzan jartzeko eta lexiko propioa proposatzeko zeinak ez zuen kontuan hartzen alor horretako adituek baliatzen zutena. Urek neurri batean atzera egin badute ere, botere eta eragin handiko gotorlekua aurkitu dute jatortasun garbizalearen heraldoek gure unibertsitate publikoaren zerbitzu batean, noren bedeinkazioa behar duten unibertsitateak publikatzen dituen dibulgazio zientifikoko obrek. Kepa Altonagak oso egoki salatzen du bertan egiten diren triskantza terminologikoak. Ebidentea da horrek dagien kaltea. Iratiko bolizko dorrean gotortuta dagoen Mitxelena XVI.aren pareko pope linguistikoek ez diote jaramonik egiten unibertsitate horretan bertan irakasle euskaldunek eskolak emateko darabilten terminologiari.
Gerok ere nozitu genuen oldearen indarra. Neurri batean, gure buruak kamustu eta zentsuratu genituen gure prosaren jatortasuna irabazi guran. Adibide baterako, menpeko perpausak josteko arazorik gabe usatzen genituen, ‘zein’, ‘zeren eta’, ‘non’ eta modukoak urritzen joan ziren gure izkribuetan. Gure idazle klasiko handiek barra-barra baliatu bazituzten ere, jatortasun-eskalan nahikoa baxu ote dauden susmoagatik edo. Hortaz zeharo ados nago Altonaga doktore euskaltzain urgazleak esaten duenarekin, nire buruan bertan nozitu dudalako kaltea:
‘Gorago esan dugu purismoak XX. mendean troka sakona zabaldu zuela aurreko mendeetako tradizioarekiko. Ez dut uste mesedegarria izan deník prosa-eredurako; areago, uste dut damututa egon beharko ginatekeela norabide-aldaketa makur horrengatik.’
Hortaz, nire burua Joanes Leizarragaren hizkuntza-eredutik asko ere gertuago sentitzen dut, Jauregi’tar Gabirelenetik baino. Kamioa hori dela deritzot, besterik ez dagoela euskara noranahiko bilakatzeko.
Keparen liburua leitzea gomendatzen dizuet, asko ikasteaz gain, gogoetarako bidea emango baitizue.