Munduko eskualde ezberdinetan populismo nazionalisten gorakadak politika garaikidearen eszenatokia eraldatu du. Adierazpen nabarmenen artean daude Israelgo eskuina, hein handi batean Benjamín Netanyahuk gidatua eta Likud alderdiaren inguruan zein mesianismo politiko edo nazional erlijiosoen indarren inguruan finkatua. Hau da, judu ultra nazionalismoa eta erlijioaren betetze zorrotza uztartzen dituztenak, eta horien adierazle nagusiak ministroak diren Ben Gvir eta Smotrich dira. Estatu Batuetan, trumpismoa Donald Trump buru duen mugimendu politiko-kulturala gisa definitu daiteke, Alderdi Errepublikanoa berrantolatu duena. Bi fenomenoek testuinguru nazional ezberdinei erantzuten dieten arren, esan daiteke ideologia- eta estrategia-ezaugarriak partekatzen dituztela, baita diferentziak ere. Trumpismo israeldarra aztertzerakoan hainbat elementutan jarriko dugu arreta.
Nazionalismo identitarioa eta ultraterritorialismoa
Netanyahu-ren Likud alderdiak gidatutako Israelgo eskuinaren nazionalismo identitarioa, Knesset-en indar nagusia dena, eta neurri txikiago batean Ben Gvir eta Smotrich-en koalizio nazional erlijiosoarena, Estatuko izaera judua babestean eta barne zein kanpo mehatxuen aurrean segurtasuna bermatzean ardazten da. Asentamenduen hedapena, Eretz-Israel Handia eraikitzeko helburuarekin, eta Palestinako estatu bideragarri bati uko egitea dira gaur egun nabarmendu beharreko bi elementuak. Ikuspegi hau “Israelgo Lurraldea” kontrolatzeko zilegitasun historiko-erreligiosoan oinarritzen da, eta herriaren arrisku existentzialaren ideia indartzen du. Trumpismoarekin alderatuta, ideologia-lerro hau XXI. mendearen hasieratik nagusitzen ari da Israelgo politikan, gaur egun Shas eta Tora Batasuna bezalako alderdi erlijiosoekin batera Israelen gobernua osatuz. Aldiz, trumpismoan nazionalismoa “America First” formulapean adierazten da, eta helburua Estatu Batuen subiranotasuna defendatzea da globalizazioaren, multikulturalismoaren eta immigrazioaren aurrean, identitate nazional zuria eta kristaua mehatxatzen dituzten gisa irudikatuta. Nolanahi ere, Yilmaz eta Morisonen terminoetan, bi fenomenoak populismo zibilizatiboa adierazpen lirateke: identitate kultural edo erlijioso esentzial baten “borroka”. Israeleren kasuan, ordea, Palestinako biztanleria lurraldeetatik kanporatzea eta okupatzea ere badago, gaur egun Palestinako Aginte Nazionalaren (PAN) jurisdikziopeko lurretan, ultraterritorialismo edo ultrasionismo gisa izendatu daitekeena. Hau Nazioarteko Zuzenbidearen aurkakoa da, hark Israelen mugak 1967ko ekainaren gerra aurrekoak direla ezartzen baitu, eta Palestinako kasuan 1993ko Oslo akordioetan berariaz jasota dagoena.
Pertsonaren boterea eta erakunde demokratikoarekin talka
Netanyahu, Israelen politikagintzan “Bibi” izenez ezaguna, eta Trump-ek lidergo pertsonalista sendoak eraiki dituzte, nazioaren etorkizuna bermatzeko ezinbesteko pertsonatzat aurkeztuz. Biak populismo-diskurtso batez baliatzen dira: “benetako herria” “elite ustelen” aurka kokatzen dute, izan horiek botere judiziala eta komunikabide liberalak Israelen kasuan, edo hedabideak Estatu Batuetan. Israelgo kasuan, populismoaren elementu nagusia Israelen segurtasunarekin eta estatu judu gisa biziraupenari lotuta dago. Likud zein nazional erlijiosoek hori defendatzen dutela baieztatzen dute. Populismo hau, gainera, erretorika polarizatzaile sendo batez ezaugarritzen da: aurkari politikoak —zionismo liberalaren sustatzaileak— mehatxu existentzial gisa deskribatzen dira, eta ez aurkari legitimo gisa. Ondorioz, pluralismo demokratikoa ahuldu egiten da, eta “iliberalismo” delako baterantz jotzen da.
Harremana, batzuetan sabotaia itxurakoa, estatu liberalaren eta egitura instituzionalarekin —botereen banaketa barne— Israelen agerian geratu zen krisi konstituzionalarekin, Auzitegi Gorenaren eskumen eta hautaketari buruz. Trumpismoan bezala, eskuineko populismoaren eta instituzio demokratikoen arteko talkak agerian geratu ziren. 2023an Netanyahu-k bultzatutako erreforma judizialak Auzitegi Gorenaren ahalmena mugatu nahi zuen, eta horrek krisi politikoa eta herritarren protesta masiboak eragin zituen. Tentsioa horrenbestekoa izan zen, ezen Israelgo presidenteak, Herzog-ek, Netanyahu-ren gobernuari legea erretiratzeko eta oposizioarekin negoziatzeko eskatu baitzion, gerra zibila saihesteko. Estatu Batuetan, 2020ko hauteskundeak baliogabetzeko saiakera eta 2021eko urtarrilaren 6ko Kapitolioaren erasoa izan ziren krisi instituzionalaren adierazpenik dramatikoenak. Bi kasuek liberalismo demokratikoaren oinarriak kolokan jarri zituzten, bereziki botereen banaketaren errespetua eta botere judizialaren legitimotasuna.
Israelgo eskuin berria eta haren dimentsio internazionala
Bi mugimenduen oinarri sozialek galera eta mehatxu sentsazioa partekatzen dute. Israelen, eskuinari babesa ematen diote Zisjordaniako kolonoek, ortodoxo erlijiosoek eta segurtasuna palestinarrekin gatazkaren aurretik jartzen duten herritarren sektore zabalek. Estatu Batuetan eta Europan ez bezala, immigrazioa ez da funtsezko elementua eskuin erradikalizatu honen diskurtsoan, ezta judu supremazista eskuin muturrekoaren diskurtsoan ere. Estatu Batuetan, trumpismoak landa eta hiriguneetako Amerika mobilizatzen du, bereziki klase langile zuria eta ebanjeliko kontserbadoreak. Ekonomiari dagokionez, Likudek, Israelen eskuinaren indar nagusiak, liberalismo ekonomikoaren alde egiten du (ez ahaztu Bibi “Chicago boy” dela), eta gaur egun ez luke globalizazioa “mehatxu” gisa ikusiko, trumpismoaren oinarriek interpretatzen duten bezala. Hala ere, ikuspegi hau neurri handi batean partekatua dago Israelen mesianismo politikoaren aldeko bozak ematen dituztenen artean.
Eszenatoki internazionalari dagokionez, bi fenomeno politikoak elkarren aliatu gisa aitortzen dira. Trumpismoaren kasuan, kristau-zionisten (evangelikoen) babesagatik, milenarismoaren tesietan oinarrituta, azken epaiketara arte toki sakratuen zaindaria herri judua dela uste baitute. Horregatik da Israelen aldeko babes baldintzarik gabea, Ekialde Hurbilean eta gatazka palestinarrean. Trump-en presidentetzan, bi mugimenduen arteko lotura politika zehatzetan gauzatu zen: Jerusalem Israelgo hiriburu gisa aitortzea (2017), Estatu Batuen erretiratzea Irango akordio nuklearretik (2018) eta Abraham Akordioak herrialde arabiarrekin (2020). Horrela, Netanyahu eta Trump-en arteko aliantzak ez zuen soilik Israelgo eskuina indartu, baizik eta eskualdeko arkitektura ere aldatu zuen, gatazka palestinarraren zentralitatea ahulduz. Gainerako agenda internazionalari dagokionez, herrialde bakoitzak bere interesak ditu eta, nahiz eta ez talka egin, ez datoz beti bat, adibidez Errusiarekin eta bereziki Txinarekin dituzten harremanetan.
Bi herrialdeen kanpoko politikan, aipatzekoa da Israel estatu txikia dela, eskualdeko mehatxuez inguratua, nazionalismoa Holokaustoaren memoriak eta gatazka beliko berriek markatzen dutela, eta Likud-eko eskuin erradikalak eta eskuin muturrak iruditeria Biblikoetan oinarritutako lurralde-aspirazioak dituela. Bestalde, trumpismoa potentzia global nagusian sortzen da, eta haren mehatxu-diskurtsoak barne-eraldaketa kultural eta ekonomikoekin zerikusia du, ez nazioaren biziraupen arriskuekin. Horrez gain, Israelgo eskuinak hegemonia politiko iraunkorra finkatu du, eta trumpismoak, nahiz eta eragin handia izan, Alderdi Errepublikanoaren barruko zatiketek eta instituzioetako kontrapisuak mugatzen dute.
Amaitzeko, esan daiteke Likud-eko eskuin erradikalizatuak, eskuin mutur mesianikoak eta supremazismo juduak eta trumpismoaren arteko harremanak eredu komunak erakusten dituztela: populismo nazionalista demokrazia garaikideetan, identitate nazional baztertzailearen goratzea, lidergo pertsonalista, instituzio demokratikoekin konfrontazioa eta mehatxatuta sentitzen den hautesle baten mobilizazioa. Testuinguru-diferentziek paralelismoa mugatzen duten arren, bi kasuek erakusten dute eskuin erradikalizatuak eta eskuin muturrak elkar indartzeko joera dutela, eta nazioarteko kontsentsu liberala ahultzeko joera ere bai.
Víctor Manuel Amado Castro UPV/EHUko Historia Garaikideko irakaslea da, eta ikertzaile gonbidatua Tel-Aviveko Unibertsitatean.
Antonio Riverarekin batera, Más allá de la derecha liburuaren editorea da (La Catarata, 2025).
